วิถีชุมชนริมคลองที่ซุกซ่อนในเมืองใหญ่... คลองพระยาราชมนตรี คลองสนามชัย และคลองดาวคะนอง

Share Share

1 มิถุนายน 2553

ช่วงก้าวข้ามผ่านช่วงที่ร้อนและแล้งที่สุดของปี เริ่มเช้านี้ด้วยฝนปรอยๆ อากาศกำลังสบาย ทำให้ทุกคนกระปรี้กระเปร่าเป็นพิเศษในการสำรวจคลอง ไม่ต้องอยู่กลางแดดดังเช่นทุกวันที่ผ่านมา ทีมหน่วยศึกษาและเฝ้าระวังมลพิษทางน้ำและอาสาสมัครเดินทางมายังฝั่งธนบุรีห่างจากกรุงเทพมหานครไม่กี่กิโลเมตรมุ่งหน้าสู่ตลาดบางแค เป็นตลาดสดที่อยู่ติดกับ “คลองราชมนตรี” ตลาดสดแห่งนี้รายรอบไปด้วยบ้านเรือนริมคลองที่ดูสบายๆ อาศัยอยู่เป็นชุมชน ในคลองมีเรือจอดเรียงรายอยู่ซึ่งบ่งบอกว่าคลองบริเวณนี้ “มีชีวิต” ไม่ได้เป็นที่คลองรับน้ำเสียที่มีสภาพไม่ต่างจากท่อระบายน้ำเหมือนคลองอื่นๆ ในเมือง

คลองราชมนตรีบริเวณตลาดบางแค มีบ้านเรือนตั้งอยู่หนาแน่น

ใต้สะพานบริเวณตลาด ยังมีปลาอยู่ชุกชุม

เรามุ่งหน้าไปที่จุดลงเรือที่ได้นัดแนะกับ “คุณสมพร” คนขับเรือนำเที่ยว ผู้ที่ช่ำชองในเส้นทางต่างๆ และอยู่กับคลองในบริเวณนี้มาตั้งแต่เกิด เราเริ่มต้นการสำรวจจากคลองราชมนตรี สิ่งที่สัมผัสได้จากคลองนี้คือกลิ่นอายของวิถีชุมชนริมคลองที่ซุกซ่อนอยู่ในเมืองใหญ่ รู้สึกได้ถึงความอบอุ่นตลอดลำคลองเล็กๆที่ทอดยาวผ่านบ้านเรือน วัด และชุมชนมากมายก่อนไหลออกสู่แม่น้ำเจ้าพระยา คุณภาพน้ำในคลองนี้แม้จะไม่สะอาดเหมือนอดีตที่สามารถนำมาใช้อุปโภคบริโภคได้ ปัจจุบัน เด็กๆ ก็พอจะอาศัยกระโดดเล่นน้ำได้ เป็นสนามเด็กเล่น และที่เรียนรู้ธรรมชาติของเด็กที่อาศัยอยู่ตามริมน้ำ

ลักษณะสวนริมคลอง

ลักษณะบ้านไทยริมคลอง มีใต้ถุนสูง ซึ่งเป็นลักษณะทั่วไปของบ้านทรงไทยและบ้านริมน้ำ

ลักษณะบ้านไม้แบบเก่าที่มีอยู่ทั่วไปริมคลอง

คุณสมพรเล่าว่าคลองราชมนตรีเป็นคลองเชื่อมต่อกับคลองซอยต่างๆ ซึ่งล้วนใช้เป็นคลองสัญจรและแลกเปลี่ยนสินค้าในสมัยที่ยังไม่มีถนนลาดยางเหมือนในปัจจุบัน คลองในอดีตเป็นเหมือน “ถนนหน้าบ้าน” จึงไม่สงสัยเลยว่าทำไมบ้านเรือนทุกหลังยังหันหน้าเข้าหาคลอง สวนผลไม้ เช่น กล้วย มะพร้าว และมะม่วง ยังคงมีให้เห็น ต้นไม้น้อยใหญ่เขียวชอุ่มเย็นตาสร้างร่มเงาระหว่างการเดินทางในคลอง

ถนนหน้าบ้าน

บ้านสมัยก่อนส่วนใหญ่เป็นเรือนไม้ ส่วนใหญ่มีต้นไม้หน้าบ้าน หลายหลังใหญ่โตสวยงาม แสดงให้เห็นถึงว่าสมัยก่อนนั้นผู้มีฐานะจะมีบ้านและที่ดินริมคลอง

ปัจจุบันผู้คนยังคงมีการสัญจรโดยใช้เรืออยู่บ้าง แต่เทียบไม่ได้กับสมัยก่อนเลย ที่ถึงขนาดว่าการจราจรติดขัดในคลอง แน่นจนไม่มีทางไป ใครจะไปเชื่อว่าในยุคสมัยที่ทุกอย่างเร่งรีบ การส่งจดหมายอิเล็กทรอนิกส์หรือ e-mail ซึ่งใช้เวลาเพียงแค่กระพริบตาสามทีก็ถึงผู้รับ จะยังมีเรือไปรษณีย์ลำน้อยติดเครื่องยนต์เล็กๆเดินทางส่งความคิดถึงและสารต่างๆสู่ผู้คนชุมชนริมน้ำแห่งนี้

เส้นทางสัญจรที่รวดเร็ว ไม่มีการจราจรติดขัด สามารถเข้าถึงบ้านริมคลองได้สะดวก

อาจจะเพราะฝนเพิ่งตกจึงทำให้น้ำดูไม่ขุ่น แต่จะก็มีขยะและสวะลอยมาประปราย จากการสอบถามและสังเกตดู พบว่าบางบ้านก็ยังมีการโยนขยะลงคลองด้วยความมักง่าย และเนื่องจากถนนเข้าไม่ถึงจึงไม่รู้จะแบกขยะออกไปอย่างไร (แม้จะมีเรือขยะมาเก็บ แต่ก็ไม่ทันใจ และต้องเสียเงินค่าเก็บขยะ) ขยะมีให้เห็นมากขึ้นเมื่อเราเดินทางไปถึงคลองอื่นๆ ที่น้ำเน่าสกปรกและบ้านเรือนดูเหมือนเป็นชุมชนเสื่อมโทรม แซมด้วยตึกแถว และโรงงานขนาดเล็ก

ถุงขยะที่รอการเก็บโดยหน่วยงานท้องถิ่น

เราเดินทางทะลุผ่านไปยังคลองบางเชือกหนัง คลองบางกอกใหญ่ คลองชักพระ ที่เชื่อมต่อกันสภาพชุมชนยังคงดำเนินไปอย่างเนิบนาบแบบเดิม ก๋วยเตี๋ยวเรือ เรือขายไก่ย่างควันฉุย ยังคงมีให้เห็น วัดวาอารามที่ดูห่างไกลกันหากเดินทางด้วยถนน

เรือขายอาหารริมคลอง ซึ่งขายตั้งแต่เช้ายันเย็น สร้างรายได้พอเพียงสำหรับแม่ค้า

แต่เมื่อเรานั่งเรือไปตามคลองที่ห่างกันไม่กี่คุ้งน้ำเท่านั้นเอง การเดินทางที่รื่นรมย์ต้องสะดุดเมื่อเราเดินทางมาถึง “คลองสนามชัย” บริเวณเขตจอมทอง กลิ่นเหม็นเหม็นลอยแสบจมูกชวนเวียนหัวของน้ำเริ่มก่อกวนความสวยงามสองฝั่งคลอง จากการสอบถามคนที่อาศัยอยู่ริมน้ำพบว่า น้ำที่เน่าเสียบริเวณนี้เกิดจาก โรงงานต่างๆ อาทิ โรงงานย้อมผ้า ฟอกหนัง ชุบเหล็ก และอื่นๆ อีกมากมายปล่อยน้ำเสียลงมา อีกทั้งคลองเล็กคลองน้อยที่รับน้ำเสียมาจากแหล่งต่างๆ รวมถึงโรงงานขนาดเล็กที่มีอยู่ค่อนข้างหนาแน่นที่มีจนถึงสมุทรปราการบริเวณสุขสวัสดิ์ คลองเล็กๆ เหล่านี้ก็รับน้ำเสียและไหลลงมาสู่คลองสนามชัย

คุณลุงซึ่งเป็นคนดั้งเดิมอาศัยอยู่ริมคลองสนามชัย ชี้นิ้วบอกทางไปโรงงานที่ปล่อยน้ำเสียสีขาวขุ่นมีกลิ่นฉุน คุณลุงบอกว่าโรงงานเป็นสาเหตุหลักของปัญหามลพิษทางน้ำและสร้างความเดือดร้อนให้ชุมชนมานับสิบปี

โรงงานเรียงรายริมคลองสนามชัย น้ำมีสีดำสนิทและมีกลิ่นเหม็นชวนเวียนหัว ส่วนล่างซ้ายมือของภาพเป็นคลองย่อยซึ่งนำพาน้ำเสียจากทั้งโรงงานและบ้านเรือนบริเวณอื่นๆ ไหลมารวมสู่คลองนี้

ท่อน้ำทิ้งของโรงงานที่หลบตามพุ่มไม้

คุณสมพรเล่าให้ฟังต่อว่า สมัยก่อนเมื่อสามสิบปีที่แล้วคลองนี้ยังสะอาด ชาวบ้านส่วนใหญ่ทำสวนผลไม้ไว้กิน เหลือก็นำมาขายหรือแลกกัน มีทั้งร้านค้าและมีเรือมากกว่า 50 ลำ มาจอดบริเวณนี้ สมัยนั้นเรียกว่า “ท่าน้ำธงเหลือง” แต่ปัจจุบันเมื่อความเจริญเข้ามาตามถนน ร้านค้าชาวคลองบ้างส่วนถูกไฟไหม้ ตลาดเงียบ ที่ทางบริเวณนี้ราคาแพงขึ้นเรื่อย บ้านจัดสรร คอนโดมิเนียม สนามกอล์ฟ และโรงงานขนาดเล็กเริ่มเข้ามาทำลายบรรยากาศของชุมชน คลองซอยสายเล็กๆไม่ต่างอะไรกับท่อระบายน้ำของคนเมือง คนที่เรียกตัวเองว่า “ผู้เจริญแล้ว”

เรือขายผักและอาหาร เหลืออยู่ไม่มากในลำคลอง คุณยายขายของยากขึ้นและต้องพายเรือไกลขึ้นเนื่องจากพฤติกรรมการซื้อของบ้านเรือนริมคลองเปลี่ยนไป และมีการย้ายถิ่นฐานเนื่องจากมลพิษ

ล่องย้อนกลับมาสู่คลองดาวคะนอง คลองใหญ่ที่เชื่อมต่อออกสู่แม่น้ำเจ้าพระยา ขยะน้อยใหญ่ สภาพน้ำขุ่นข้นสีน้ำตาลอ่อน ไหลผ่านเรือของพวกเรา มีกลิ่นเหม็นลอยมาบ้างแต่ก็ไม่เหม็นเน่าเหมือนคลองสนามชัย ริมคลองพบโรงงานเล็กๆเรียงราย ตึกแถวสถาพเสื่อมโทรม และยังเห็นน้ำทิ้งสีดำสนิทเหม็นน้ำมันออกจากรางที่หลบสายตาระบายลงคลองแห่งนี้ ดูจากลักษณะน้ำก็พอจะเดาได้ว่าเป็นน้ำทิ้งจากโรงงานฟอกย้อม

โรงงานฟอกย้อมที่ต่อท่อปล่อยลงสู่คลองดาวคะนอง บริเวณห่างจากปากคลองเชื่อมแม่น้ำเจ้าพระยาเพียง 1 กิโลเมตร

ป้ารัชนีอาศัยวิ่งเรือนับจ้างในคลองดาวคะนองเล่าให้ฟังว่า เมื่อก่อนน้ำสะอาดกว่านี้มาก แต่เมื่อมีหมู่บ้านจัดสรร อาคารพานิช และโรงงานเข้ามา สภาพน้ำในคลองก็เปลี่ยนไป ชาวบ้านร้องเรียนไปยังหน่วยงานของรัฐหลายต่อหลายครั้งแต่ก็ไม่มีอะไรเปลี่ยน เหมือนป้ายการติดตามเฝ้าระวังคุณภาพน้ำของรัฐที่ไม่มีการปรับปรุงข้อมูลมานานมากแล้ว

ป้ารัชนีกล่าวอย่างเผ็ดร้อนถึงโรงงานที่ปล่อยน้ำและสร้างปัญหาให้กับทั้งตัวเองและทุกๆคนที่อาศัยอยู่ริมน้ำ

ป้ายการติดตามเฝ้าระวังคุณภาพน้ำของรัฐที่ไม่มีการปรับปรุงข้อมูล

นั่งเรือผ่านมายังคลองบางหลวง บริเวณชุมชนคูหาสวรรค์ หรือตลาดกำแพง บ้านไม้ห้องแถวแบบโบราณแต่สะอาดตา เป็นที่ดึงดูดของผู้คนที่ผ่านไปมายิ่งนัก เรือนไม้ตกแต่งด้วยภาพถ่ายในอดีต และภาพเขียนของศิลปินกลุ่มหนึ่งที่หนีความวุ่นวายมาสร้างสรรค์งานศิลปะ ณ ริมน้ำแห่งนี้ และยังชักชวนให้ชาวบ้านช่วยกันอนุรักษ์คลองหน้าบ้านไม่ให้ทิ้งขยะลงน้ำอีกด้วย แต่น่าเสียดายสมัยก่อนถ้าน้ำสะอาดกว่านี้ชุมชนนี้คงเป็นชุมชนที่สวยมาก

บ้านไม้ห้องแถวแบบโบราณในคลองบางหลวง หยุดพักกินน้ำชากาแฟ ชมงานศิลปะ

ภาพเขียนสีน้ำทิวทัศน์ริมคลองบางหลวง

คุณยายเชื้อสายจีนที่นั่งเล่นอยู่ริมคลองหน้าบ้านเล่าให้ฟังว่า “ฉันอยู่ชุมชนนี้มา 60 ปีแล้ว เมื่อก่อนน้ำตรงนี้กินได้เลยนะ ตักขึ้นมาใส่ตุ่มแล้วเอาสารส้มแกว่งก้อกินได้แล้ว แต่เดียวนี้ไม่กล้ากิน อะไรต่อมิอะไรทุกคนก็ทิ้งลงน้ำ” คุณยายเล่าให้ฟังด้วยใบหน้าเรียบเฉย

คุณยายริมน้ำ

บ้านเรือนสมัยใหม่หันหลังให้คลองมิหนำซ้ำยังต่อท่อตรงคาดว่าไม่ได้รับการบำบัดใดๆทั้งสิ้นระบายทุกสิ่งอย่างสู่สายน้ำ ภาพเหล่านี้เหมือนแทบม้วนเดิมที่ฉายซ้ำไปซ้ำมาผ่านสายตาของพวกเรา ตั้งแต่คลองสนามชัย และคลองดาวคะนอง เราเดินทางตามสายน้ำสีน้ำตาลที่ปนเปื้อนด้วยความเจริญของอุตสาหกรรมในยุคบริโภคนิยม จนถึงปากคลองดาวคะนองและแน่นอนที่สุดคือน้ำและสิ่งปฏิกูลต่างๆมาลงที่เพื่อนรักของเราเช่นเคย “แม่น้ำเจ้าพระยา”

ห้องแถว ชุมชนริมน้ำที่มีลักษณะแตกต่างไปจากเดิม คือหันหลังให้คลองและอาศัยอยู่แบบปัจเจก

เราเดินทางกลับพร้อมความเงียบและแดดร้อนยามบ่าย สภาพที่เห็นได้สะท้อนคำถามในใจของเราคล้ายกัน คิดถึงอนาคตอันใกล้ข้างหน้า แม่น้ำเจ้าพระยาของเราอาจจะได้ชื่อว่าเป็นท่อระบายน้ำขนาดใหญ่ที่สุดในโลกก็เป็นได้